11. ติกวคฺโค

1. ราคสุตฺตวณฺณนา

[107] เอกาทสมสฺส ปฐเม อสุภาติ อสุภกมฺมฏฺฐานํฯ เมตฺตาติ เมตฺตากมฺมฏฺฐานํฯ ปญฺญาติ สหวิปสฺสนา มคฺคปญฺญาฯ

6. อสฺสาทสุตฺตวณฺณนา

[112] ฉฏฺเฐ อสฺสาททิฏฺฐีติ สสฺสตทิฏฺฐิฯ อตฺตานุทิฏฺฐีติ อตฺตานํ อนุคตา วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ทฺวาสฏฺฐิวิธาปิ ทิฏฺฐิฯ สมฺมาทิฏฺฐีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ, นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิกา วา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, กมฺมสฺสกตญาณํ สมฺมาทิฏฺฐิฯ

7. อรติสุตฺตวณฺณนา

[113] สตฺตเม อธมฺมจริยาติ ทส อกุสลกมฺมปถาฯ

10. อุทฺธจฺจสุตฺตวณฺณนา

[116] ทสเม อสํวโรติ อนธิวาสกภาโวฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ติกวคฺโค เอกาทสโมฯ

12. สามญฺญวคฺควณฺณนา

[119-121] อิโต ปเรสุ ตปุสฺโสติ ทฺเววาจิกุปาสโกฯ ตถาคเต นิฏฺฐงฺคโตติ พุทฺธคุเณสุ ปติฏฺฐิตจิตฺโต ปหีนกงฺโขฯ อมตํ อทฺทสาติ อมตทฺทโสฯ อริเยนาติ นิทฺโทเสน โลกุตฺตรสีเลนฯ ญาเณนาติ ปจฺจเวกฺขณญาเณนฯ วิมุตฺติยาติ เสขผลวิมุตฺติยา ฯ ตวกณฺณิโกติ เอวํนามโก คหปติฯ ตปกณฺณิโกติปิ ปาฬิฯ

24. ราคเปยฺยาลวณฺณนา

[140] ราคสฺสาติ ปญฺจกามคุณิกราคสฺสฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

มโนรถปูรณิยา องฺคุตฺตรนิกาย-อฏฺฐกถาย

ฉกฺกนิปาตสฺส สํวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

องฺคุตฺตรนิกาเย

สตฺตกนิปาต-อฏฺฐกถา

ปณฺณาสกํ

1. ธนวคฺโค

1-5. ปฐมปิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[1-5] สตฺตกนิปาตสฺส ปฐเม อนวญฺญตฺติกาโมติ อภิญฺญาตภาวกาโมฯ ตติเย โยนิโส วิจิเน ธมฺมนฺติ อุปาเยน จตุสจฺจธมฺมํ วิจินาติฯ ปญฺญายตฺถํ วิปสฺสตีติ สหวิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย สจฺจธมฺมํ วิปสฺสติฯ ปชฺโชตสฺเสวาติ ทีปสฺเสวฯ วิโมกฺโข โหติ เจตโสติ ตสฺส อิเมหิ พเลหิ สมนฺนาคตสฺส ขีณาสวสฺส ทีปนิพฺพานํ วิย จริมกจิตฺตสฺส วตฺถารมฺมเณหิ วิโมกฺโข โหติ, คตฏฺฐานํ น ปญฺญายติฯ จตุตฺเถ สทฺโธ โหตีติอาทีนิ ปญฺจกนิปาเต วณฺณิตาเนวฯ ปญฺจเม ธนานีติ อทาลิทฺทิยกรณฏฺเฐน ธนานิฯ

7. อุคฺคสุตฺตวณฺณนา

[7] สตฺตเม อุคฺโค ราชมหามตฺโตติ ปเสนทิโกสลสฺส มหาอมจฺโจฯ อุปสงฺกมีติ ภุตฺตปาตราโส อุปสงฺกมิฯ อฑฺโฒติ นิธานคเตน ธเนน อฑฺโฒฯ มิคาโร โรหเณยฺโยติ โรหณเสฏฺฐิโน นตฺตารํ มิคารเสฏฺฐิํ สนฺธาเยวมาหฯ มหทฺธโนติ วฬญฺชนธเนน มหทฺธโนฯ มหาโภโคติ อุปโภคปริโภคภณฺฑสฺส มหนฺตตาย มหาโภโคฯ หิรญฺญสฺสาติ สุวณฺณสฺเสวฯ สุวณฺณาเมว หิสฺส โกฏิสงฺขฺยํ อโหสิฯ รูปิยสฺสาติ เสสสฺส ตฏฺฏกสรกอตฺถรณปาวุรณาทิโน ปริโภคปริกฺขารสฺส ปมาณสงฺขาเน วาโทเยว นตฺถิฯ

8. สํโยชนสุตฺตวณฺณนา

[8] อฏฺฐเม อนุนยสํโยชนนฺติ กามราคสํโยชนํฯ สพฺพาเนว เจตานิ พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนานีติ เวทิตพฺพานิฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏเมว กถิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ธนวคฺโค ปฐโมฯ

2. อนุสยวคฺโค

3. กุลสุตฺตวณฺณนา

[13] ทุติยสฺส ตติเย นาลนฺติ น ยุตฺตํ นานุจฺฉวิกํฯ น มนาเปนาติ น มนมฺหิ อปฺปนเกน อากาเรน นิสินฺนาสนโต ปจฺจุฏฺเฐนฺติ, อนาทรเมว ทสฺเสนฺติฯ สนฺตมสฺส ปริคุหนฺตีติ วิชฺชมานมฺปิ เทยฺยธมฺมํ เอตสฺส นิคุหนฺติ ปฏิจฺฉาเทนฺติฯ อสกฺกจฺจํ เทนฺติ โน สกฺกจฺจนฺติ ลูขํ วา โหตุ ปณีตํ วา, อสหตฺถา อจิตฺตีกาเรน เทนฺติ, โน จิตฺตีกาเรนฯ

4. ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ อุภโตภาควิมุตฺโตติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺโต, อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺโต, มคฺเคน นามกายโตฯ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต วุฏฺฐาย สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตานํ จตุนฺนํ, นิโรธา วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺตอนาคามิโน จ วเสน ปญฺจวิโธ โหติฯ ปาฬิ ปเนตฺถ ‘‘กตโม จ ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ (ปุ. ป. 208) เอวํ อฏฺฐวิโมกฺขลาภิโน วเสน อาคตาฯ

ปญฺญาย วิมุตฺโตติ ปญฺญาวิมุตฺโตฯ โส สุกฺขวิปสฺสโก, จตูหิ ฌาเนหิ วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺตา จตฺตาโร จาติ อิเมสํ วเสน ปญฺจวิโธ โหติฯ ปาฬิ ปเนตฺถ อฏฺฐวิโมกฺขปฏิกฺเขปวเสเนว อาคตาฯ

ยถาห – ‘‘น เหว โข อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปญฺญาวิมุตฺโต’’ติฯ

ผุฏฺฐนฺตํ สจฺฉิกโตติ กายสกฺขีฯ โส ฌานผสฺสํ ปฐมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติฯ โส โสตาปตฺติผลฏฺฐํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺฐา ฉพฺพิโธ โหติฯ เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล กายสกฺขี’’ติ (ปุ. ป. 208)ฯ

ทิฏฺฐนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ ตตฺริทํ สงฺเขปลกฺขณํ – ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธติ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผุสิตํ ปญฺญายาติ ทิฏฺฐิปฺปตฺโตฯ วิตฺถารโต ปน โสปิ กายสกฺขี วิย ฉพฺพิโธ โหติฯ เตเนวาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตา ปญฺญาย…เป.… อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ทิฏฺฐิปฺปตฺโต’’ติฯ

สทฺธาย วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโตฯ โสปิ วุตฺตนเยเนว ฉพฺพิโธ โหติฯ เตนาห – ‘‘อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป.… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตถาคตปฺปเวทิตา จสฺส ธมฺมา ปญฺญาย โวทิฏฺฐา โหนฺติ โวจริตา ปญฺญาย…เป.… โน จ โข ยถาทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺสฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต’’ติฯ เอตสฺส หิ สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ สทฺทหนฺตสฺส วิย โอกปฺเปนฺตสฺส วิย อธิมุจฺจนฺตสฺส วิย จ กิเลสกฺขโย โหติ, ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ สูรํ หุตฺวา วหติฯ ตสฺมา ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ น โหติ, อสิ สีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลวตโร วายาโม กาตพฺโพ โหติ, เอวรูปา สทฺธาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนาฯ

ยถา ปน สุนิสิเตน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ปญฺญาวิมุตฺตสฺส ปุพฺพภาคมคฺคภาวนา เวทิตพฺพาฯ

ธมฺมํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารีฯ ธมฺโมติ ปญฺญา, ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ สทฺธานุสาริมฺหิปิ เอเสว นโยฯ อุโภเปเต โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาเยวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส ปญฺญินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปญฺญาวาหิํ ปญฺญาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมานุสารีฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธาวาหิํ สทฺธาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สทฺธานุสารี’’ติ (ปุ. ป. 208)ฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปเนสา อุภโตภาควิมุตฺตาทิกถา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.771, 889) ปญฺญาภาวนาธิกาเร วุตฺตาฯ ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

5. อุทกูปมาสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม อุทกูปมาติ นิมุชฺชนาทิอาการํ คเหตฺวา อุทเกน อุปมิตาฯ สกิํ นิมุคฺโคติ เอกวารเมว นิมุคฺโคฯ เอกนฺตกาฬเกหีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุมฺมุชฺชตีติ อุฏฺฐหติฯ สาธูติ โสภนา ภทฺทกาฯ หายติเยวาติ จงฺกวาเร อาสิตฺตอุทกํ วิย ปริหายเตว ฯ อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปสฺสติ วิโลเกตีติ อุฏฺฐหิตฺวา คนฺตพฺพทิสํ วิปสฺสติ วิโลเกติฯ ปตรตีติ คนฺตพฺพทิสาภิมุโข ตรติ นามฯ ปฏิคาธปฺปตฺโต โหตีติ อุฏฺฐาย วิโลเกตฺวา ปตริตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน ปติฏฺฐาปตฺโต นาม โหติ, ติฏฺฐติ น ปุนาคจฺฉติฯ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐตีติ สพฺพกิเลโสฆํ ตริตฺวา ปรตีรํ คนฺตฺวา นิพฺพานถเล ปติฏฺฐิโต นาม โหติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ

6. อนิจฺจานุปสฺสีสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ อนิจฺจาติ เอวํ ปญฺญาย ผรนฺโต อนุปสฺสตีติ อนิจฺจานุปสฺสีฯ อนิจฺจาติ เอวํ สญฺญา อสฺสาติ อนิจฺจสญฺญีฯ อนิจฺจาติ เอวํ ญาเณน ปฏิสํเวทิตา อสฺสาติ อนิจฺจปฏิสํเวทีฯ สตตนฺติ สพฺพกาลํฯ สมิตนฺติ ยถา ปุริมจิตฺเตน ปจฺฉิมจิตฺตํ สมิตํ สมุปคตํ ฆฏฺฏิตํ โหติ, เอวํฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ นิรนฺตรํ อญฺเญน เจตสา อสํมิสฺสํฯ เจตสา อธิมุจฺจมาโนติ จิตฺเตน สนฺนิฏฺฐาปยมาโนฯ ปญฺญาย ปริโยคาหมาโนติ วิปสฺสนาญาเณน อนุปวิสมาโนฯ

อปุพฺพํ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกกฺขเณเยวฯ อิธ สมสีสี กถิโตฯ โส จตุพฺพิโธ โหติ โรคสมสีสี, เวทนาสมสีสี, อิริยาปถสมสีสี, ชีวิตสมสีสีติฯ ตตฺถ ยสฺส อญฺญตเรน โรเคน ผุฏฺฐสฺส สโต โรควูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ โรคสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน อญฺญตรํ เวทนํ เวทยโต เวทนาวูปสโม จ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ เวทนาสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน ฐานาทีสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรสมงฺคิโน วิปสฺสนฺตสฺส อิริยาปถสฺส ปริโยสานญฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ อิริยาปถสมสีสี นามฯ ยสฺส ปน อุปกฺกมโต วา สรสโต วา ชีวิตปริยาทานญฺจ อาสวกฺขโย จ เอกปฺปหาเรเนว โหติ, อยํ ชีวิตสมสีสี นามฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อาสวปริยาทานํ มคฺคจิตฺเตน, ชีวิตปริยาทานํ จุติจิตฺเตน โหตีติ อุภินฺนํ เอกกฺขเณ สมฺภโว นาม นตฺถิฯ ยสฺมา ปนสฺส อาสเวสุ ขีณมตฺเตสุ ปจฺจเวกฺขณวารานนฺตรเมว ชีวิตปริยาทานํ คจฺฉติ, อนฺตรํ น ปญฺญายติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ

อนฺตราปรินิพฺพายีติ โย ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺโน นิพฺพตฺตกฺขเณ วา โถกํ อติกฺกมิตฺวา วา เวมชฺเฌ ฐตฺวา วา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตสฺเสตํ นามํฯ อุปหจฺจปรินิพฺพายีติ โย ตตฺเถว อายุเวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย เตสํเยว ปุคฺคลานํ อสงฺขาเรเนว อปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติฯ สสงฺขารปรินิพฺพายีติ โย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส เขเปติฯ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ โย เหฏฺฐา จตูสุ สุทฺธาวาเสสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อนุปุพฺเพน อกนิฏฺเฐ อุปฺปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ

7-9. ทุกฺขานุปสฺสีสุตฺตาทิวณฺณนา

[17-19] สตฺตเม ทุกฺขานุปสฺสีติ ปีฬนาการํ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโตฯ อฏฺฐเม อนตฺตานุปสฺสีติ อวสวตฺตนาการํ อนตฺตาติ อนุปสฺสนฺโตฯ นวเม สุขานุปสฺสีติ สุขนฺติ เอวํ ญาเณน อนุปสฺสนฺโตฯ

10. นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[20] ทสเม นิทฺทสวตฺถูนีติ นิทฺทสาทิวตฺถูนิ, ‘‘นิทฺทโส ภิกฺขุ, นิพฺพีโส, นิตฺติํโส, นิจฺจตฺตาลีโส, นิปฺปญฺญาโส’’ติ เอวํ วจนการณานิฯ อยํ กิร ปญฺโห ติตฺถิยสมเย อุปฺปนฺโนฯ ติตฺถิยา หิ ทสวสฺสกาเล มตํ นิคณฺฐํ นิทฺทโสติ วทนฺติฯ โส กิร ปุน ทสวสฺโส น โหติฯ น เกวลญฺจ ทสวสฺโส, นววสฺโสปิ เอกวสฺโสปิ น โหติฯ เอเตเนว นเยน วีสติวสฺสาทิกาเลปิ มตํ นิคณฺฐํ ‘‘นิพฺพีโส นิตฺติํโส นิจฺจตฺตาลีโส นิปฺปญฺญาโส’’ติ วทนฺติฯ อายสฺมา อานนฺโท คาเม วิจรนฺโต ตํ กถํ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิฯ ภควา อาห – ‘‘น อิทํ, อานนฺท, ติตฺถิยานํ อธิวจนํ, มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจนํฯ ขีณาสโว หิ ทสวสฺสกาเล ปรินิพฺพุโต ปุน ทสวสฺโส น โหติฯ น เกวลญฺจ ทสวสฺโสว, นววสฺโสปิ…เป.… เอกวสฺโสปิฯ น เกวลญฺจ เอกวสฺโสว, เอกาทสมาสิโกปิ…เป.… เอกมาสิโกปิ เอกมุหุตฺติโกปิ น โหติเยว’’ฯ กสฺมา? ปุน ปฏิสนฺธิยา อภาวาฯ นิพฺพีสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิติ ภควา ‘‘มม สาสเน ขีณาสวสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วตฺวา เยหิ การเณหิ นิทฺทโส โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ

ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ สิกฺขาสมาทาเน ติพฺพจฺฉนฺโท โหตีติ สิกฺขาตฺตยปูรเณ พลวจฺฉนฺโท โหติฯ อายติญฺจ สิกฺขาสมาทาเน อวิคตเปโมติ อนาคเต ปุนทิวสาทีสุปิ สิกฺขาปูรเณ อวิคตเปเมเนว สมนฺนาคโต โหติฯ ธมฺมนิสนฺติยาติ ธมฺมนิสามนายฯ วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํฯ อิจฺฉาวินเยติ ตณฺหาวินเยฯ ปฏิสลฺลาเนติ เอกีภาเวฯ